নতুন বন নীতিলৈ পিঠি মোদী চৰকাৰৰ

নতুন দিল্লীঃ ২০১৭ চনৰ জুলাই মাহত তেতিয়াৰ পৰিৱেশ, বন, আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তন মন্ত্ৰী ড০ হৰ্ষ বৰ্ধনে সংসদক আশ্বাস দি কৈছিল যে সুদীৰ্ঘ ২৯ বছৰ পিছত নতুন বন নীতিৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰা হৈছে। এই নীতিৰ লক্ষ্য হৈছে বৰ্তমান ঔদ্যোগিকৰণৰ স্বাৰ্থত বন সুৰক্ষাক দুৰ্বল কৰি তোলা নিয়ম-নীতিৰে ভৰপূৰ তিনিখন কেন্দ্ৰীয় বন আইন একত্ৰিত কৰা।

কিন্তু ২০১৭ চনতে সংসদত তেতিয়াৰ বন মন্ত্ৰীয়ে প্ৰদান কৰা প্ৰতিশ্ৰুতি পূৰণ কৰি আজিও নতুন বন নীতি প্ৰস্তুত কৰিবলৈ সক্ষম নহ’ল মোদী চৰকাৰ। সংবাদ সংস্থা ‘দ্য ৰিপ’ৰ্টাৰছ কালেকটিভ’-ৰ অনুসন্ধানত পোহৰলৈ অহা তথ্য অনুসৰি, চৰকাৰৰ জবাবদিহিতা নিৰ্ধাৰণ কৰা সংসদীয় কমিটী অন এশ্বুৰেন্সে দুবাৰকৈ বন নীতিৰ খচৰা প্ৰত্যাহাৰ কৰিবলগীয়া হোৱাৰ পিছত সংসদত দিয়া আশ্বাস প্ৰত্যাহাৰ কৰিবলৈ বাৰে বাৰে চেষ্টা কৰাৰ বাবে মন্ত্ৰালয়ক তিৰস্কাৰ কৰিছিল। ২০১৬ আৰু ২০১৮ চনত নিৰীক্ষণৰ বাবে উত্থাপন কৰা নীতিৰ খচৰাসমূহে জনজাতীয় লোক আৰু বনাঞ্চলবাসীৰ অধিকাৰক আওকাণ কৰি বনাঞ্চলত উদ্যোগিক প্ৰৱেশৰ সুবিধা প্ৰদান কৰাৰ বাবেও প্ৰতিক্ৰিয়াৰ সন্মুখীন হৈছিল।

কেন্দ্ৰই দেশৰ বনাঞ্চল সম্পদ শাসনৰ বাবে নীতি তৈয়াৰ কৰাৰ দায়িত্ব পৰিত্যাগ কৰিলেও ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে নিয়ম আৰু কাৰ্যবাহী আদেশৰ জৰিয়তে সেউজ আইনত কেইবাটাও শিথিলতা প্ৰদান কৰে, যাৰ ফলত প্ৰকল্প বিকাশকসকলে বনাঞ্চলক উদ্যোগমুখী কৰাটো সহজ হৈ পৰে। উল্লেখ্য যে, কাৰ্যবাহী আদেশৰ বাবে পূৰ্বৰ সংসদীয় অনুমোদনৰ প্ৰয়োজন নহয়।

অৱশেষত ২০২৩ চনৰ আগষ্ট মাহত চৰকাৰে বন সংৰক্ষণ আইনখন সংশোধন কৰি ২০১৬ আৰু ২০১৮ চনৰ খচৰাৰ জৰিয়তে আনিবলৈ চেষ্টা কৰা পৰিৱৰ্তনসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত কৰে।

সামূহিক বন অধিকাৰৰ ওপৰত কাম কৰা স্বতন্ত্ৰ গৱেষক তুষাৰ দাসে কয, “ৰাষ্ট্ৰীয় বন নীতি গুৰুত্বপূৰ্ণ,  কাৰণ ইয়াত বনাঞ্চলসমূহ কেনেকৈ পৰিচালিত হ’ব লাগে সেই বিষয়ে আৰু অংশগ্ৰহণমূলক বন ব্যৱস্থাপনা আৰু সম্প্ৰদায়ৰ অধিকাৰৰ স্বীকৃতি নিশ্চিত কৰিবলৈ স্থাপন কৰিবলগীয়া আইনী ব্যৱস্থাসমূহৰ ওপৰত সামগ্ৰিক দৃষ্টিভংগী নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছে। ১৯৮৮ চনৰ নীতিয়ে ঔপনিৱেশিক নিষ্কাশন আৰু ৰাজহমুখী নীতিৰ পৰা বনবাসীৰ অধিকাৰ আৰু বন ব্যৱস্থাপনাত তেওঁলোকৰ অংশগ্ৰহণলৈ গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল।”

তেওঁ লগতে কয়, “২০১৮ চনৰ খচৰা নীতিয়ে জনজাতীয় অধিকাৰ আৰু জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰত ১৯৮৮ চনৰ নীতিৰ অগ্ৰগতি নস্যাৎ কৰে। কিন্তু কেন্দ্রই তেতিয়াও আগবাঢ়ি গৈ কার্যকৰী আদেশ আৰু বন সংৰক্ষণ আইন সংশোধনীৰ জৰিয়তে যি সালসলনি কৰিব বিচাৰে তাকেই কৰিলে৷ ইয়াৰ ফলত তেওঁলোক ব্যক্তিগত ব্যৱসায়ৰ অনুকূল বনাঞ্চলৰ পৰা নিষ্কাশন দিশলৈ উভতি যায়।”

তিনিবছৰ কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ দুবাৰ ইউ-টাৰ্ণ

২০১৬ চনত পৰিৱেশ মন্ত্ৰালয়ে নতুন বন নীতিৰ খচৰা প্ৰকাশ কৰে। কিন্তু তাৰ পিছত চৰকাৰে সেই খচৰাৰ অনুমতি দিছিল যেতিয়া ২০০৬ চনত জনজাতি আৰু বনবাসীৰ অধিকাৰক আওকাণ কৰিবলৈ ইয়াক বৈধ কৰা হৈছিল। তদুপৰি এই খচৰাখনত কৰ্প’ৰেটসকলক বনাঞ্চলত প্ৰৱেশ কৰাত সহজ কৰি তোলাৰ বাবে সমালোচনা কৰা হৈছিল।

সন্দেহ আৰু নীতিৰ শূন্যতাৰ পৰিস্থিতিত বিজেপিৰ শাসকীয় ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টিৰ সাংসদ লল্লু সিঙে ২০১৭ চনত মন্ত্ৰালয়ক প্ৰশ্ন কৰিছিল যে নতুনকৈ বন নীতি নিৰ্ধাৰণৰ সিদ্ধান্ত লৈছে নেকি আৰু কেতিয়া কৰিবলৈ পৰিকল্পনা কৰিছে। কোনো সময়সীমা নিৰ্ধাৰণ নকৰাকৈয়ে তেতিয়াৰ পৰিৱেশ মন্ত্ৰী হৰ্ষ বৰ্ধনে সংসদত কয় যে তেওঁৰ মন্ত্ৰালয়ে ৰাষ্ট্ৰীয় বন নীতিৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰাৰ দায়িত্ব মধ্যপ্ৰদেশৰ ভূপালস্থিত ভাৰতীয় বন ব্যৱস্থাপনা প্ৰতিষ্ঠানক দিছে। পিছত প্ৰতিষ্ঠানটোৱে মন্ত্ৰালয়ক খচৰা জমা দিছিল যদিও মন্ত্ৰালয়ে এতিয়াও চূড়ান্ত কৰা নাছিল। কেন্দ্ৰই এই বিষয়ে সংসদক অৱগত কৰি কয় যে নতুন বন নীতি প্ৰস্তুত কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া অব্যাহত আছে।

ৰাজহুৱা সভা নাইবা নিৰ্বাচনী প্ৰচাৰ সভাত সংসদৰ সদস্যই দিয়া প্ৰতিশ্ৰুতি পূৰণ নকৰিলেওসংসদৰ মজিয়াত কোৱা কথাবোৰ তেওঁলোকে মানি চলিবলগীয়া হয়। ভাৰত চৰকাৰৰ সংসদীয় পদ্ধতিৰ হাতপুথি অনুসৰি সংসদক দিয়া আশ্বাস এটা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ দায়বদ্ধ মন্ত্ৰীসকল। যদি মন্ত্ৰালয় বা চৰকাৰী বিভাগে সময়মতে কাম সম্পূর্ণ কৰিব নোৱাৰে, তেনেহ’লে মন্ত্রালয় বা চৰকাৰী বিভাগে চৰকাৰী আশ্বাস সমিতিক অধিক সময় বিচাৰি অনুৰোধ কৰিবলগীয়া হয়। এই ১৫ জনীয়া কমিটীয়ে সংসদত মন্ত্ৰী সকলৰ প্ৰতিশ্ৰুতি, আশ্বাসসমূহ তন্ন তন্নকৈ পৰীক্ষা কৰে আৰু নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত সেইবোৰ কাৰ্যকৰী হোৱাৰ প্ৰতিবেদন লোকসভালৈ প্ৰেৰণ কৰে।

সমিতিয়ে ২০১৮ চনত ৰাষ্ট্ৰীয় বন নীতিৰ আন এখন খচৰা প্ৰস্তুত কৰে। ইয়াৰ উপৰিও পূৰ্বৰ খচৰাৰ ভুলসমূহ পুনৰীক্ষণ কৰি ঔপনিৱেশিক আৰু অন্যান্য বননিৰ্ভৰশীল সম্প্ৰদায়ৰ অধিকাৰতকৈ ব্যক্তিগত খণ্ডৰ স্বাৰ্থক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়া হৈছিল বুলি উল্লেখ কৰে সমিতিয়ে। কিন্তু তাৰ পিছতো এই খচৰা নীতি সম্পৰ্কে আলোচনাৰ বাবে আগবাঢ়ি নাহিল কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ।

দুটা বিপৰ্যয়ৰ অন্তত চৰকাৰে এই প্ৰতিশ্ৰুতিৰ পৰা আঁতৰি থাকিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। ২০১৯ চনত চৰকাৰে সংসদীয় সমিতিক নতুন ৰাষ্ট্ৰীয় বন নীতিৰ ওপৰত একমত নহ’বলৈ আহ্বান জনাইছিল। এই সন্দৰ্ভত কমিটীৰ একমত হোৱা নাছিল।

মোদী চৰকাৰে তৃতীয়বাৰৰ বাবে বন নীতি কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ আগ বাঢ়ে ২০২০ চনত। সেই বছৰৰ মে’ মাহত কেন্দ্ৰীয় পৰিৱেশ মন্ত্ৰালয়ে নতুন বন নীতিৰ বাবে কেবিনেটে খচৰা প্ৰস্তুত কৰি নীতিৰ প্ৰস্তাৱনা নিশ্চিত কৰি পূৰ্ব বিবেচনাৰ পৰিৱৰ্তে ২০২১ চনৰ ছেপ্টেম্বৰ মাহত কেবিনেট সচিবৰ ওচৰলৈ অনুমোদনৰ বাবে প্ৰেৰণ কৰে। কিন্তু অজ্ঞাত কাৰণত কেবিনেট সচিবালয়ে ২০২১ চনৰ ছেপ্টেম্বৰ মাহত এই নথি ঘূৰাই দি পৰিৱেশ মন্ত্ৰালয়ক ইয়াৰ সংশোধন কৰিবলৈ কয়। পৰিৱেশ মন্ত্ৰালয়ে সংশোধন কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰা নাছিল। বৰঞ্চ ২০২১ চনত পুনৰ আশ্বাস সমিতিৰ পৰা প্ৰতিশ্ৰুতি পালন কৰিবলৈ বিচাৰিছিল যদিও মন্ত্ৰালয় আৰু "সংসদ"ৰ এই অনুৰোধ সমিতিখনে পুনৰবাৰ নাকচ কৰি বন সংৰক্ষণ, সম্প্ৰসাৰণ আৰু বহনক্ষম ব্যৱস্থাপনাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি মানুহ আৰু ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ পৰিৱেশ ভাৰসাম্য আৰু জীৱিকা সুৰক্ষা সুৰক্ষিত কৰাৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে আৰু আশ্বাসক ইয়াৰ যুক্তিসংগত দিশলৈ অনাৰ পৰামৰ্শ দিয়ে।

২০২২ চনত লোকসভাত দাখিল কৰা প্ৰতিবেদনত কমিটীয়ে কয় যে কেন্দ্ৰই বন নীতি ৰূপায়ণৰ আশ্বাস পাঁচ বছৰৰ পাছতো পূৰণ কৰিব পৰা নাই। কমিটীয়ে কয় যে মন্ত্ৰালয়ক “বিষয়টো জোৰদাৰভাৱে আগবঢ়াই নিবলৈ” নিৰ্দেশ দিয়াৰ পিছত “২০২০ চনৰ পৰা অন্ততঃ এই আশ্বাসৰ কাৰ্যকৰীকৰণ ক্ষিপ্ৰ কৰাৰ বাবে সংহত আৰু সমন্বিত প্ৰচেষ্টা চলাব পাৰিলেহেঁতেন,  যিটো দুৰ্ভাগ্যজনকভাৱে হোৱা নাই”।

প্ৰতিশ্ৰুতি হৈয়ে ৰ’ল চৰকাৰৰ কথা, নাও বুৰিলেও টিঙৰ পৰা ননমা চৰকাৰ

সদনৰ মজিয়াত প্ৰতিশ্ৰুতি দিও পূৰণ কৰিব নোৱাৰা পৰিৱেশ মন্ত্ৰণালয়ে বাৰাম্বাৰ চৰকাৰী নিশ্চয়তা সমিতিৰ সমালোচনাৰো সন্মুখীন হ’বলগীয়া হৈছে। কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰী আশ্বাস সমিতিখনে (২০২২-২৩) মন্ত্ৰালয়ে সম্পূৰ্ণৰূপে কাৰ্যকৰী নোহোৱা ৪৯টা আশ্বাস ভংগ কৰা বুলি নিশ্চিত কৰে। ইয়াৰে বৰ্তমানৰ লোকসভাত ৪০টা, ২০১৪ চনত নিৰ্বাচিত হোৱা ১৬তম লোকসভাত ৬টা আৰু ২০০৯ চনৰ নিৰ্বাচনৰ পিছত নিৰ্বাচিত হোৱা সদনলৈ বাকী তিনিটা আশ্বাস দিয়া হৈছিল। ১৫ আৰু ১৬ নং লোকসভাই দিয়া ৯টা আশ্বাসৰ বাবে তিনি বছৰৰ পৰা ১১ বছৰলৈকে পলম হোৱাৰ পাছত কমিটীয়ে সম্পূৰ্ণ কৰাৰ পৰিকল্পনা সন্দৰ্ভত স্পষ্টতা বিচাৰিছিল।

মন্ত্ৰালয়ে নিজৰ আশ্বাসক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়া বুলি কয় যদিও কমিটীক কয় যে সভা আৰু আক্ৰমণৰ পৰ্যালোচনাৰ বাবে কোনো নিৰ্দিষ্ট সময়সীমা আৰু কোনো নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ব্যৱধান নাই। মন্ত্ৰালয়ে কয় যে তেওঁলোকে “যোৱা এমাহ বা দুমাহ ধৰি নিয়মীয়াকৈ পৰ্যালোচনা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰি আছে”।

কমিটীয়ে ৪৯টা বাকী থকা আশ্বাসৰ ভিতৰত ২১টা পৰীক্ষা কৰে। ইয়াৰ ভিতৰত বন নীতি, পৰিৱেশ আৰু জৈৱ বৈচিত্ৰ্য আইন সংশোধন, নদী অঞ্চলৰ নিয়ন্ত্ৰণ, সাগৰৰ ব্যৱস্থাপনা, চিকাৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ, আৰু পশ্চিম ঘাট সংৰক্ষণ ইত্যাদি আছে। চৰকাৰে এই ২১টা বাকী থকা আশ্বাসৰ ভিতৰত ১৪টা কাৰ্যকৰী কৰে, কিন্তু নতুন ৰাষ্ট্ৰীয় বন নীতিৰ প্ৰতিশ্ৰুতি আজিও কাৰ্যকৰী নোহোৱাকৈয়ে পৰি ৰৈছে।

কিন্তু চৰকাৰে আচলতে পৰাজয় মানি লোৱা নাছিল। বছৰ বছৰ ধৰি তেওঁ নীতিৰ খচৰাৰ বিতৰ্কিত উপাদানসমূহক বিগঠনহীন কৰি এটাও নীতিক দায়বদ্ধ নকৰাকৈ বৰ্তমানৰ আইনসমূহৰ সৈতে সংযোজন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। এই প্ৰক্ৰিয়াৰ অংশ হিচাপে ২০২৩ চনৰ আগষ্ট মাহৰ ভিতৰত চৰকাৰে বন আইন এখনত ডাঙৰ পৰিৱৰ্তন আনে। সংশোধিত বন সংৰক্ষণ আইনখন ২০১৬ আৰু ২০১৮ চনৰ ৰাষ্ট্ৰীয় বন নীতিৰ খচৰাত থকা বিতৰ্কিত বিধানৰ সৈতে মিল আছে।

দেখা গৈছে যে যদিও ইয়াক আনুষ্ঠানিকভাৱে চূড়ান্ত কৰা হোৱা নাছিল তথাপিও আচলতে এই পৰিৱৰ্তন ২০১৮ চনৰ খচৰা নীতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কৰা হৈছে। ২০২৩ চনৰ জুলাই মাহৰ প্ৰেছ ইনফৰ্মেশ্যন ব্যুৰোৰ প্ৰেছ বিজ্ঞপ্তিত কোৱা হৈছে যে, “আন্তঃমন্ত্ৰালয়ৰ আলোচনাকে ধৰি বিভিন্ন অংশীদাৰৰ সৈতে ব্যাপক আলোচনাৰ অন্তত মন্ত্ৰালয়ে ৰাষ্ট্ৰীয় বন নীতিৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰিছে আৰু বন-নিৰ্ভৰশীল সম্প্ৰদায়ৰ জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰতি স্থিতিস্থাপকতাকে ধৰি বন ব্যৱস্থাপনাৰ অভিযোজনৰ ব্যৱস্থাক ২০১৮ চনত ৰাজহুৱা ডমেইনত স্থান দিয়া হৈছে।”

--- by Tapasya & Nitin Sethi  / The Reporters' Collective. 

The original English version of this article is available at : https://www.reporters-collective.in/trc/forest-conservation-part-one